Suat Umutlu
O, Yaşar Nezihe Bükülmez…
Adı gibi dimdik, feleğin sillesine boyun eğmemiş bir kadın.
1882’de İstanbul’un Şehremini’sinde doğmuş, yoksulluğun, acının göbeğinde büyümüş. Annesi o 6 yaşındayken ölmüş, alkolik babası “okuma” demiş, ama o inat etmiş, kendi kendine okuma-yazma öğrenmiş. Üç evlilik, üç hüsran; iki oğlunu yitirmiş, geçimini dikiş dikerek, çiçek satarak sağlamış.
Ama bu kadın sadece hayatta kalmamış, isyan etmiş! Amele Cemiyeti’ne üye olmuş, grevlere omuz vermiş, kalemiyle işçinin sesi olmuş. 1925’te “komünist” dediler, gözaltına aldılar, ama o bükülmedi, soyadını da“Bükülmez” yaptı, noktayı koydu!
Şiirleri mi?
Aruzla gazeller, şarkılar, hecesiyle isyanlar… Bir Deste Menekşe (1913) ve Feryatlarım (1924) kitaplarında topladı. Aydınlık, Kadınlar Dünyası, Malûmat gibi dergilerde yazdı, 250 şiiri bestelendi, Kazancı Bedih’in sesiyle Urfa’da yankılandı.
Ama bugün, 1 Mayıs’ta, onun kaleminden çıkan bir inciyi konuşalım: Türkçenin ilk 1 Mayıs şiiri, “Ey İşçi”!1923’te, İstanbul’un işgal gölgesinde, tütün işçileri, demiryolcular, tramvaycılar sokakta. Sekiz saat mesai, sendika hakkı için direniyorlar.
Yaşar Nezihe, Aydınlık dergisinin Mayıs sayısında, kapağa bir bomba bırakıyor: “Ey İşçi”.
Bu şiir, patronların emeği sömürdüğü bir dünyaya tokat gibi iniyor. Bak, ne diyor:
“Ey işçi… / Bugün hür yaşamak hakkı seninken / Patronlar o hakkı senin almışlar elinden. / Sa’yınla edersin de ‘tufeyli’leri zengin / Kalbinde niçin yok ona karşı yine bir kin?”
Dobra dobra söylüyor: İşçi, sen alın teriyle patronu zengin ediyorsun, ama sefalet senin payına. Öfkelen, birleş, zincirleri kır!
1 Mayıs’ı işaret ediyor: “Mayıs birde; bu birleşme gününde / Bişüphe bugün kalmadı bir mani önünde…” Dünya durmuş, sen de durma, diyor. Emeğinle medeniyet yükseliyor, patronlar sana saygı duyacak, çünkü hak güçlünün değil, senin!
Bu şiir, sadece söz değil, bir çağırış. 1923’te işçiler okudu, yüreklendi.
Yaşar Nezihe, o dönemde bir kadının kalemiyle erkek egemen dünyaya kafa tuttu. “Ey İşçi”, Feryatlarım’da da yer aldı, ama asıl Aydınlık’ta doğdu, 1 Mayıs’ın ruhu oldu.
Bugün, alın teriyle geçinen herkesin bayramında, onun dizeleri hâlâ capcanlı: “Boynundan esaret bağını parçala, kes, at! / Kuvvetedir hak, hakkını haksızlara anlat.
”Yaşar Nezihe, yoksullukla sınandı, ama kalemiyle zengin etti bizi. 1 Mayıs’ta, bu direngen kadını anmadan geçmeyelim.
Ey işçi, ey emekçi, onun sesiyle haykır: Hakkımız söke söke alırız!
İşte o şiir;
Ey işçi…
Bugün hür yaşamak hakkı seninken
Patronlar o hakkı senin almışlar elinden.
Sa’yınla edersin de “tufeyli”leri zengin
Kalbinde niçin yok ona karşı yine bir kin?
Rahat yaşıyor, işçi onun emrine münkâd;
Lakin seni fakr etmede günden güne berbâd.
Zenginlere pay verme, yazıktır emeğinden.
Azm et de esaret bağı kopsun bileğinden.
Sen boynunu kaldır ki onun boynu bükülsün.
Bir parça da evlatlarının çehresi gülsün.
Mayıs birde; bu birleşme gününde
Bişüphe bugün kalmadı bir mani önünde…
Baştan başa işte koca dünya hareketsiz;
Yıllarca bu birlikte devam eyleyiniz siz.
Patron da fakir işçilerin kadrini bilsin
Ta’zim ile, hürmetle sana başlar eğilsin…
Sayende saadetlere mazhar beşeriyet;
Sen olmasan etmezdi teali medeniyet.
Boynundan esaret bağını parçala, kes, at!
Kuvvetedir hak, hakkını haksızlara anlat.
*
Önemli, neden mi?
Bu şiir, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişte işçi hareketlerinin yükseldiği bir dönemde yazılmış. 1919’dan itibaren İstanbul’da 1 Mayıs kutlamaları yapılıyordu, ama 1923’te işgal altındaki şehirde tütün, demiryolu, tramvay işçileri gibi gruplar sokağa çıkmış, sekiz saatlik mesai ve sendika hakkı talep etmişti. Yaşar Nezihe, Amele Cemiyeti üyesi olarak bu eylemlere katılmış ve şiiriyle işçilere seslenmişti...
İlk 1 Mayıs Şiirinin sahibi,
Bir emekçi, direnişlerin onurlu proleter kadın şairi, işçi, aktivist ve bir anne de...
Şiirle Direniş, Şiirle Umut, bu İlk 1 Mayıs Şiiri...
Hem bir çağrı ve isyan, hem de umut ...
1 Mayıs kutlu olsun...